انسان موجودی است که حقیقت او را عقل و علم تشکیل می دهد و همین مساله موجب شرافت انسان شده و او را تا مقام خلافت الهی پیش برده است. در آیات قرآنی از جمله آیه 30 و 31 سوره بقره هنگامی که از شرافت و کرامت انسانی به عنوان خلیفه یاد می شود، به این نکته توجه داده شده که این سلطه انسان بر دیگر موجودات و لزوم اطاعت و تبعیت آنها از انسان در گرو علم انسان است که خداوند به انسان بخشیده است و حتی فرشتگان مقرب نیز از آن علوم بی بهره اند.

انسان با علم و بهره گیری از عقل یعنی همان تعقل و خردورزی است که می تواند به این شرافت و کرامت فعلیت بخشد و خلافت خود را تثبیت نماید، وگرنه عدم بهره گیری از عقل و علم به معنای باقی ماندن در نقص خواهد بود. چنین نقصی، بزرگ ترین فقری است که موجودی بدان دچار می شود ، چنان که رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:لا فقرَ اَشدُّ مِنَ الجَهلِ ، لا مالَ اَعودُ مِن العَقلِ؛ هیچ تهیدستی سخت تر از نادانی و هیچ مالی سودمندتر از عقل نیست.(اصول کافی، ج1، ص30) و از امام على علیه السلام نیز نقل شده که ایشان می فرماید:لا غِنَی کالعَقلِ، و لا فَقرَ کالجَهلِ، و لا میراثَ کالاَدَب و لا ظَهیرَ کالمُشاوَرَه؛هیچ ثروتی چون عقل و هیچ فقری چون جهل و هیچ میراثی چون ادب و هیچ پشتیبانی چون مشورت نخواهد بود.(تحف العقول، ص89) چرا که فقدان علم و عقل در هر انسانی او را از مقام شرافت و کرامت انسانی ساقط می کند و او را حتی پست تر از چارپایان می سازد.(اعراف، آیه 179؛ فرقان، 44) این گونه است که سازه ای ناقص از خود به وجود می آورد و به دوزخ فراق می رود و هنگامی که فرشتگان عذاب از علت ورود به دوزخ می گویند، بر پایه همان کشفی که در هنگام مرگ رخ می دهد و به علم شهودی نسبت به خود و جهان می رسد(ق، آیه 22)،‌ می گوید که از علم دیگران بهره نبرده و گوش به حرفهای عالمان و عاقلان ندادیم و تعقل و خردورزی نداشتیم.(ملک، آیه 10)

البته در روایات است که مسئولیت عاقل و عالم دو چندان است؛ زیرا می بایست همان گونه که خود را از خسران ابدی می رهاند دیگران را نیز برهاند. از این روست که مسئولیتی برای عاقل و عالم است که همانا آموزش جهال است. امام صادق علیه السلام در این باره می فرماید:إِنَّ اللّه لَم یَخُذ عَلَى الجُهّالِ عَهدا بِطَلَبِ العِلمِ حَتّى أَخَذَ عَلَى العُلَماءِ عَهدا بِبَذلِ العِلمِ لِلجُّهالِ، لأَنَّ العِلمَ کانَ قَبلَ الجَهلِ؛ خداوند از نادانان پیمان نگرفته که دانش بیاموزند، تا آنکه از عالمان پیمان گرفته که به نادانان بیاموزند، زیرا دانش، پیش از نادانى بود. (غررالحکم، ج6، ص441، ح10926)

امیرمومنان امام على علیه السلام نیز در این باره می فرماید :زکوهُ العَقلِ احتِمالُ الجُهّالِ؛ زکات عقل تحمّل نادانان است.(التوحید، ص 127) این تحمل به اشکال مختلف صورت می گیرد که از جمله آن ها برخورد سالم با آنان و تند نشدن نسبت به رفتارهای جاهلانه آنان و برخورد اخلاقی داشتن با آنان (فرقان،‌ایه 63)و هم چنین آموزش آنان است هر چند که با سختی باشد.

به هر حال، همه کرامت و شرافت آدمی در علم و عقل اوست و در برابر همه ذلت و بدبختی های او نیز برآیند جهل اوست. بر همین اساس می توان گفت که هر خوبی و خیری که برای آدمی است به سبب علم و عقل و هر شر و بدی نیز نتیجه جهل است. با این همه در ایات و روایات برخی از مصادیق مهم و اساسی شر و بدی که برای جهل است مورد تاکید قرار گرفته تا انسان را نسبت به وضعیت خود متذکر شود؛ زیرا قرآن و روایات در مقام پند و موعظه است و بیان کلیات نمی تواند آن تاثیری را داشته باشد که بیان مصادیق و جزئیات دارد. بر همین اساس، در این جا از باب تذکر و یادآوری برخی از مصادیق آثار جهالت بیان می شود.

آثار جهالت را می توان در حوزه های نظری و عملی شناسایی و بیان کرد. پس هم در حوزه اعتقادات و هم در حوزه عمل و اخلاق آثاری برای جهالت است که آثار آن در دنیا و آخرت خودنمایی می کند. از همین روست که امیرمومنان علی(ع) جهالت را بزرگ ترین مصیبت های بشر می داند و می فرماید:أَعظَمُ المَصائِبِ الجَهلُ؛ بزرگ ترین مصیبت ها، نادانى است.(غرر الحکم و درر الکلم، ص73) از همین روست که خاستگاه همه بدی ها و شرور را جهالت می داند و می فرماید :اَلجَهلُ أَصلُ کُلِّ شَرٍّ؛نادانى ریشه همه بدیهاست.(غرر الحکم و درر الکلم،ص73) چنان که پیامبر صلى‏لله‏ علیه ‏و ‏آله نیز می فرماید: اَلعِلمُ رَأسُ الخَیرِ کُلِّهِ، وَ الجَهلُ رَأسُ الشَّرِّ کُلِّهِ ؛ دانایى سرآمد همه خوبى‏ها و نادانى سرآمد همه بدى‏هاست.(بحارالأنوار، ج77، ص 175، ح 9)

حضرت امیرمومنان علی(ع) هم چنین می فرماید :لَولا خَمسُ خِصالٍ لَصارَ النّاسُ کُلُّهُم صالِحینَ: أوَّلُهَا القَناعَهُ بِالجَهلِ، الحِرصُ عَلَى الدُّنیا، وَالشُّحُّ بِالفَضلِ، وَالرِّیاءُ فِى العَمَلِ وَالعجابُ بِالرَّىِ؛ اگر پنج خصلت نبود، همه مردم جزوِ صالحان مى شدند: قانع بودن به نادانى، حرص به دنیا، بخل ورزى به زیادى، ریاکارى در عمل، و خود رأیى.(غررالحکم، ج2، ص451، حدیث3260)

رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز در این باره می فرماید:خَیرُ الدُّنیا وَالآخِرَهِ مَعَ العِلمِ وَشَرُّ الدُّنیا وَالآخِرَهِ مَعَ الجَهلِ ؛خیر دنیا و آخرت با دانش است و شرّ دنیا و آخرت با نادانى. (کنزالعمال، ج13، ص151، ح36472)

در آیات قرآنی برای جهالت بیش از پنجاه اثر بیان شده است که شامل اموری چون احساس امنیّت مشرکان در پناه بتها(انعام، آیه 81)، اختلاف در مسایل(نساء، ایه 157؛ کهف، ایه 22)، ارزش گذاری غلط(هود، آیات 27 و 29؛ نحل، ایه 95)، استکبار و توقعات بی جا(هود، آیات 27 و 29)، اشتباه و خطا(بقره،ایه 273)، اضلال و گمراه سازی دیگران(نساء، آیه 44)، اعراض از حق(انبیاء، ایه 24)، اقدامات نسنجیده(حجرات،‌ایه 6)، انحرافات اخلاقی و جنسی(یوسف،‌ایه 33؛ نمل، آیه 55)، انحصار طلبی و نفی ارزش دیگران(بقره، آیه 113)، انکار معاد و حقایق هستی(نحل، ایه 38)، بت پرستی(اعراف، ایه 138 و 139)، بدعت در دین(انعام، آیات 140 تا 148)، بی ادبی و بد اخلاقی(فرقان، ایه 63؛ قصص، آیه 55)،‌بی تقوایی (بقره، ایه 103) ، بی صبری(کهف، ایات 68 و 71 تا 77 و 82)، پشیمانی(حجرات، آیه 6)، تعصب(بقره، ایه 113)، پذیرش خرافات(اعراف،‌‌آیه 131)، رو آوری به سحر و جادو و مانند آن(بقره، ایه 102) شایعه سازی(نور، آیات 11 و 15)، دنیا طلبی(عنکبوت، ایه 64)، زیان (انعام، آیه 140) و مانند آن اشاره کرد.

رشد انسان در هر زمینه ای به علم و عقل باز می گردد. انسان در مسایل مذهبی نیز با عقل و علم است که رشد پیدا می کند؛ و جهالت موجب می شود که مذهب رشد نکند و روش های رفتاری آدمی بهتر نشود، بلکه آیین های خوب و پاک با مانع جدی رشد مواجه شود. امیرمومنان امام على علیه السلام در این باره نیز می فرماید:لا یَزکو مَعَ الجَهلِ مَذهَبٌ؛ هیچ آیینى، با نادانى رُشد نمى کند.(غرر الحکم و درر الکلم، ص74)

جهالت آدمی را از ارزش و اعتبار در دنیا و آخرت می اندازد و انسان را خوار و ذلیل می سازد. رفتاری که از روی جهالت صورت می گیرد خود موجب خواری و ذلت آدمی می شود. گاه دیده شده که جهالت نسبت به یک موضوع آدمی را به کارهایی وامی دارد که انسان خواری و ذلیل می کند. امام على علیه السلام می فرماید:کَم مِن عَزیزٍ أَذَلَّهُ جَهلُهُ؛ چه بسیار عزیزى که، نادانى اش او را خوار ساخت.(غرر الحکم و درر الکلم، ص76) آن حضرت هم چنین در سخنی دیگر می فرماید :اَلصِّدقُ عِزٌّ وَالجَهلُ ذُلٌّ؛ راستى عزّت است و نادانى ذلّت و خواری.(تحف العقول، ص 356)

بر اساس آموزه های اسلامی ،‌دین داری و اخلاق ریشه در عقل دارد و بی دینی و بی اخلاقی در جهالت رشد می کند؛ چرا که دین و اخلاق به ویژه حیا که مهم ترین فضلیت اخلاقی است، از لوازم عقل است(اصول کافی، ج1، کتاب عقل و جهل) پس در هر کسی جهالت باشد اخلاق از آن کس برود و شقاوت و بدبختی ابدی را برایش به ارمغان می آورد. امیرمومنان علیه السلام می فرماید:اَلجَهلُ مُمیتُ الحیاءِ وَ مُخَلِّدُ الشَّقاءِ؛ نـادانى، مایـه مرگ زندگان و دوام بدبختى است.(غررالحکم،ص 75،ح 1164)

آن حضرت(ع) هم چنین می فرماید که هدایت و ضلالت آدمی ارتباط به عقل و جهل دارد. ایشان می فرماید :اَلعَقلُ یَهدى وَیُنجى، وَالجَهلُ یُغوى وَیُردى؛عقل راهنمایى مى کند و نجات مى دهد و نادانى گمراه مى کند و نابود مى گرداند.(غرر الحکم و درر الکلم،ص51)

عذر و بهانه جاهل مقصر پذیرفته نمی شود؛ زیرا خداوند به او عقل داده و ابزارهای شناخت و علم و دانش را نیز در اختیار او قرار داده است. بنابراین اگر جاهل قاصر دسترسی به معلوماتی ندارد و از همین رو، عذر و بهانه اش به عنوان جاهل بودن پذیرفته می شود(نساء، آیه 17؛ انعام، آیه 54؛ نحل،‌آیه 119)، ‌ولی از جاهل مقصر پذیرفته نیست. رسول خدا صلی الله علیه و آله در این باره می فرماید: قَلبٌ لَیسَ فیهِ شَى ءٌ مِنَ الحِکمَهِ کَبَیتٍ خَرِبٍ فَتَعَلَّموا وَعَلِّموا وَتَفَقَّهوا وَلا تَموتوا جُهّالاً فَإِنَّ اللّه لایَعذِرُ عَلَى الجَهلِ؛ دلى که در آن حکمت نیست، مانند خانه ویران است، پس بیاموزید و تعلیم دهید، بفهمید و نادان نمیرید. براستى که خداوند، بهانه اى را براى نادانى نمى پذیرد.(نهج البلاغه، خطبه 91)

پس اگر بخواهیم از مشکل جهالت رهایی یابیم از عقل و ابزارهای شناختی چون حواس پنجگانه استفاده کنیم تا از جهالت رهایی یابیم ؛ چرا که امیرمومنان امام على علیه السلام می فرماید :اَلعِلمُ قاتِلُ الجَهلِ؛ دانش، نابود کننده نادانى است.(غرر الحکم و درر الکلم،ص73)