مراقبات ماه ذیحجه رؤیت هلال و خواندن دعای آن اولین کار مراقب است تا با یقین به زمان، اعمال را در اوقات مخصوص آن بجا آورد. و حتی واجب است که مراقب این را یکی از نیازهای مهم خود قرار داده و در اوقات دعا آن را از خداوند بخواهد آنگاه دعایی را که هنگام دیدن هلال هر ماه در روایات آمده است بخواند.

دهه اول ذیحجه یکی‌ از این توقفگاهها ده روز اول آن است. و منظور از ایام معلومات در این آیه: «تا خدا را در روزهای معین یاد کنند(حج آیه 22)» نیز همین است. ذکر کامل که در آیه بالا آمده این است که با عقل، روح، دل و بدن در ذکر خدا باشی، زیرا هر کدام از آنها ذکر مخصوصی دارند.

این فرصت را غنیمت شمار که خداوند به تو اجازه ذکر خود را داده است. درباره روایتی که پیرامون فضیلت این روزها از پیامبر صلوات‌الله‌علیه روایت شده است بیندیش، آنجا که فرمودند: هیچ کدام از روزها نزد خدا بهتر و پاداشش بیشتر از عید قربان نیست. شخصی گفت: حتی‌ جهاد در راه خدا؟ فرمودند: حتی جهاد در راه خدا مگر فردی که با جان و مال خود به جهاد رفته و همه را در راه خدا بدهد.

نماز شبهای دهه اول در هر شب از آن بین مغرب و عشا دو رکعت نماز بجا آور در هر رکعت آن سوره فاتحه الکتاب و اخلاص و این آیه را بخوان: «و واعدنا موسی ثلاثین و اتممناها بعشر فتم میقات ربه اربعین لیلته و قال موسی لاخیه هارون اخلفنی فی قومی و اصلح ولا تتبع سبیل المفسدین» تا در ثواب با حاجیها شریک شوی، گرچه حج نکرده باشی. در هنگام قرائت این آیه شریفه از خود بپرس که این وعده چیست؟ حسرت و شوق خود را برای دیدار خدا افزایش داده و از ورشکستگان مباش کسانی که دیدار خدا را انکار نمودند و آنگاه که قیامت فرا رسد، گویند وای بر ما که آسایش و سعادت این روز را از دست دادیم.

آنان بار گناهان خود را بدوش میکشند و چه بار بدی. درباره روایت پیامبر اکرم صلوات‌الله‌علیه که در آن شوق حضرت موسی علیه‌السلام به این وعده‌گاه را بیان نمودند بیندیش آنجا که فرمودند: در چهل روز رفت آمد خود بخاطر اشتیاقی که به دیدار خداوند داشت نخورد نیاشامید و نخوابید. اعمال روز اول ذیحجه روز اول آن را روزه بگیرد. در الفقیه روایت شده است: کسی که روز اول ذیحجه را روزه بگیرد، خداوند روزه هشتاد ماه را برای او می‌نویسد. نیز شیخ روایت کرده است که این روز، روزی است که خلیل در آن متولد گردیده و خداوند ابراهیم علیه السلام را بدوستی خود انتخاب فرمود. و روزی است که پیامبر صلوات‌الله‌علیه ابوبکر را مامور خواندن سوره برائت بر مشرکان نمود. در همین حال بر پیامبر وحی شد که این آیه را جز تو یا مردی که از خودت باشد نباید به مشرکان برساند.

در این هنگام پیامبر صلوات‌الله‌علیه علی علیه‌السلام را مامور کرده و به دنبال ابی‌بکر فرستادند تا آیات را از او گرفته و خودش آن را بخواند و ابوبکر را بازگرداند. علی علیه‌السلام نیز چنین کرد. درباره وقایعی که در این روز افتاده اندیشه‌نما تا نکاتی را که در این وقایع وجود دارد درک نمایی. و برای توضیح بیشتر در این زمینه می‌توان به کتاب اقبال مراجعه نمود. مستحب است در روز اول نماز فاطمه زهرا علیهاسلام خوانده شود.

این نماز چهار رکعت است با یک بار حمد و پنجاه بار قل هو الله احد که بعد از نماز تسبیح حضرت زهرا علیها‌سلام گفته می‌شود و نیز گفته می‌شود: «سبحان الله ذی العز الشامخ المنیف، سبحان ...» سایر اعمال دهه اول بعد از نماز صبح و مغرب، در تمام این روزها خواندن دعایی که اول آن «اللهم ان هذه الایام التی فضلتها علی غیرها» می‌باشد نیز مستحب است. از مهمترین کارهایی که در این دهه وارد شده، ده ذکر «لا اله الا الله» است که در هر روز ده بار گفته می‌شود و اول آن چنین است: «لا اله الا الله عدد اللیالی» ثواب زیادی در روایات برای این عمل ذکر شده است. شب عرفه درباره شب عرفه روایت شده است که دعای خیر در آن مستجاب است و کسی که در آن به فرمانبرداری خدای متعال مشغول شود پاداش صد و هفتاد سال را دارد. شب مناجات بوده و کسی که در آن شب توبه کند خداوند او را می‌بخشد و مستحب است دعایی که اول آن «اللهم یا شاهد کل نجوی...» می‌باشد، خوانده شود.

از پیامبر صلوات‌الله‌علیه نیز ده تسبیح روایت شده‌است که اگر کسی آن را هزار بار بخواند، هر چیزی که از خدا بخواهد به او عنایت می‌‌فرماید مگر این که قطع رحم یا گناهی را درخواست نماید. زیارت امام حسین علیه‌السلام در این شب مستحب است. از کارهای مهم این شب مراجعه به حاجیان معصوم علیه‌السلام در اول و آخر آن است، همانگونه که بارها در اوقات شریف گفته‌ایم.

روز عرفه، زیارت امام حسین علیه‌السلام  و آداب آن اگر کسی بتواند در روز عرفه خود را به عرفات یا به کربلا برساند، بهترین مکانها را برای دعا انتخاب کرده است و گویا این روز مختص بدعاست. بنا بر این لازم است مراقب با تمام توان خود را برای این روز بزرگ آماده نموده و مهمترین کار در این جهت، بدست آوردن شرایط استجابت دعاست. اهمیت دعا در این روز باندازه‌ای است که روزه این روز را برای کسی که روزه باعث ضعف او هنگام دعا می‌شود ممنوع کرده‌اند با این که در روایات صحیحه آمده است که روزه آن کفاره نود سال می‌باشد.

گفتیم بهتر است روز عرفه در عرفات یا کربلا دعا کند. باین جهت که توقف در عرفات در این روز از اعمال حج بوده و روایات زیادی درباره پاداش زیارت امام حسین علیه‌السلام در روز عرفه وارد شده است. مثلا در روایت صدوق از امام صادق آمده است: خداوند متعال قبل از اهل عرفات برای زائرین قبر حسینی علیه‌السلام جلوه کرده، نیازهای آنان را برآورده، گناهانشان را بخشیده و آنان را به خواسته‌هایشان می‌رساند. آنگاه نزد اهل عرفات آمده و با آنان نیز اینگونه رفتار می‌کند.

نیز از آن حضرت علیه‌السلام روایت شده است: کسی که حسین‌ بن علی علیه‌السلام را در روز عرفه زیارت کند، خدای عزوجل برای او یک میلیون حج با قائم آل محمد ارواحنافداه، یک میلیون عمره با رسول خدا صلوات‌الله‌علیه، آزاد کردن یک میلیون برده و کالاهایی که باندازه بار یک میلیون اسب باربر باشد برای او می‌نویسد. و می‌فرماید: بنده صدیق من به وعده‌ام اطمینان کرد. بهتر است زائر عارف برای زیارت و روز عرفه غسل کرده و سپس زیارت نماید به طوری که تا ظهر زیارت او تمام شود و از اول ظهر به مقدمات نماز و دعا بپردازد.

اعمال شب عید قربان از امام صادق علیه‌السلام روایت شده که از پدرانش علیهم‌السلام نقل نموده است: «امام علی علیه‌السلام دوست داشت چهار شب در سال خود را فارغ نماید: شب اول رجب، شب نیمه شعبان، شب عید فطر و شب عید قربان.» ممکن است منظور از فراغت، فراغت برای عبادت در آن با زنده نگهداشتن آن باشد. بلکه به قرینه احادیث مشابه ظاهرا منظور همین است. زنده نگهداشتن آن عبارت از فارغ ساختن نفس، قلب و اعضای بدن در خدمت به خداوند متعال است، به این صورت که دل او در یاد خدا بوده، بدنش مشغول فرمانبرداری و عبادت خدا بوده و در طول شب هیچ چیزی حتی مناجات او را از خداوند غافل ننماید مگر اینکه مشغول شدن به این مناجات نیز برای خدا و بخاطر او باشد، که این مطلب اولین درجه مراقبت می‌باشد.

در شب و روز آن زیارت امام حسین علیه‌السلام مستحب است. از امام صادق علیه‌السلام روایت شده است: کسی که امام حسین علیه‌السلام را در یکی از سه شب زیارت کند، خداوند گناهان گذشته و آینده او را می‌آمرزد. راوی پرسید: کدام شبها؟ فرمودند: شبهای عید قربان. اعمال روز عید قربان با شروع روز عید مواظب باش تمامی کارهایی که باعث رضایت و جلب عطوفت پروردگار است را انجام دهی. در ابتدای روز به نیت پاک نمودن قلب از اشتغال به غیر خدا غسل کن. آنگاه "الله اکبر"ی‌ واقعی گفته و با این تکبیر تمام موجودات، جز شکوه و بزرگی او را کوچک شمار. و بنیت پوشش و آرایش با لباس تقوی و اخلاق نیکو، تمیزترین لباسهای خود را پوشیده و در این هنگام بگو بسم الله الرحمن الرحیم... تا آخر دعایی که در اقبال روایت شده است. آنگاه به طرف مصلا حرکت کرده و در راه بگو بسم الله و بالله الله و اکبر... و وقتی که به مصلا رسیده و در جای نمازت نشستی بگو الله و اکبر... همانگونه که در کتاب اقبال آمده است.

قربانی از کارهای مهم در این روز قربانی است این عمل همانگونه که در روایات آمده واجب است؛ گرچه مراد از وجوب در اینجا استحبابی است که بر آن تاکید شده است. باید اولین چیزی که در روز عید می‌خورد از گوشت قربانی بوده و گوشت آن را سه قسمت کند یک قسمت برای همسایه‌ها، قسمت دیگر برای کسانی که در خواست کرده و قسمت سوم را برای خانواده خود نگهدارد. پوست آن را صدقه داده و به قصاب از گوشت قربانی ندهد. عید غدیر پیوند بعثت و غدیر و یگانگی نوری پیامبر اکرم صلوات‌الله‌علیه و امیرالمؤمنین علیه‌السلام در روز مبعث پیامبر صلوات‌الله‌علیه گفتیم که این روز بجهت شرافت بعثت بهترین روز و بهترین زمان می‌باشد و روایاتی در این زمینه ذکر کردیم. و روز غدیر نسبت به این روز بمنزله آخرین جزء از علت تامه، بلکه بمنزله باطن یک چیز ظاهر و بمنزله روح نسبت به انسان است.

زیرا تمام خیرها و سعادتهایی که در مبعث وجود دارد مشروط به ولایت امیرالمؤمنین و فرزندان امامش می‌باشد.

روایات زیادی از طریق شیعه و اهل سنت وارد شده است که نورهای پیامبر صلوات‌الله‌علیه و امیرالمؤمنین علیه‌السلام یکی ‌بود تا اینکه در صلب عبدالله و ابو طالب از هم جدا گشتند. و خداوند ولایت آنان را بر همه مردم واجب نمود و این ولایت در روز غدیر آشکار شد. و به همین جهت در باره آن در قرآن آمده است: "امروز دینتان را برایتان کامل و نعمتم را بر شما تکمیل و دین اسلام را برای شما انتخاب نمودم. (مائده آیه 3) " اعمال شب عید غدیر در شب عید غدیر دوازده رکعت وارد شده، که مجموع 12 رکعت، یک رکعت، یک سلام درپایان نماز دارد. اعمال روز عید غدیر نیکوکاری در این روز مال را افزایش و عمر را طولانی می‌کند. مهربانی با یکدیگر رحمت و عطوفت خداوند را برمی‌انگیزد. از مالی که خداوند به شما داده است باندازه توانایی به برادران و خانواده خود بخشیده، با یکدیگر خوش‌رو بوده و در دیدارهای خود مسرور باشید. سپاسگزار نعمتهای خدا بوده، توقع کسانی را که از شما انتظار دارند بخوبی برآورده نموده و متناسب با امکانات خود دارایی و توانایی خود را با ضعیفان خود بتساوی تقسیم نمایید، که هر درهم از جانب خدای عزوجل برابر با دویست هزار درهم و بیشتر است.

روزه این روز از روزهایی است که خداوند آن را سفارش کرده و آن را برابر با پاداشی بزرگ قرار داده است. فضیلت عید غدیر از امام رضا علیه‌السلام روایت شده است که فرمود: در روز قیامت چهار روز با شتاب به خدا می‌رسند همانگونه که عروس به حجله خود می‌رسد. پرسیدند: این چهار روز کدام است؟ حضرت فرمود: روز قربان، روز فطر، روز جمعه و روز غدیر که روزی است که ابراهیم خلیل علیه‌السلام در آن از آتش رهایی یافت و بجهت سپاسگذاری، آن روز را روزه گرفت. و نیز روزی است که در آن پیامبر صلوات‌الله‌علیه علی علیه‌السلام را بعنوان جانشین خود معرفی و فضیلتهای او را بیان نمود و خداوند بدین وسیله دین را کامل کرد.

این روز، روز کمال، روز ناراحتی شیطان و روزی است که اعمال شیعه و دوستداران آل محمد پذیرفته شده و خداوند عمل مخالفین آنان را باطل و نابود می‌گرداند. و این همان است که خداوند در آن آیه می‌فرماید: "آن عمل را باطل و نابود نمودیم (فرقان آیه 23)" روزی است که جبرئیل دستور می‌دهد، کرسی کرامت خدا را روبروی بیت‌المعمور قرار دهید. آنگاه بالای آن رفته و فرشتگان تمامی آسمانها گرد او جمع شده، محمد صلوات‌الله‌علیه را ستایش کرده و برای شیعیان و دوستداران امیرالمومنین و امامان علیهم‌السلام آمرزش می‌خواهند. روزی است که خداوند در آن به نویسندگان بزرگوار اعمال دستور می‌دهد، به خاطر بزرگداشت محمد و علی و ائمه – درود خدا بر آنان باد – بمدت سه روز هیچ یک از خطاهای دوستداران اهل بیت و شیعیان آنان را ننویسند. روزی است که خداوند آن را مخصوص محمد، آل او و خویشان نسبی او نموده است.

روزی است که هر کس در آن خدا را پرستش نموده و خانواده، خود و برادرانش را در وسعت قرار دهد، خداوند مال او را افزایش داده و او را از آتش رها می‌کند... روز تبسم نمودن در چهره مومنین است و کسی که در روز غدیر به روی برادر خود تبسم نماید، خداوند در روز قیامت با دیده رحمت به او نگریسته، هزار حاجت او را برآورده نموده و کاخی از مرواریدهای بزرگ و درخشان و سفید برای او در بهشت ساخته و چهره او را زیبا می‌نماید. این، روز آراستن است، کسی که برای روز غدیر خود را بیاراید، خداوند تمام گناهان کوچک و بزرگ او را بخشیده، و فرشتگانی را مامور می‌کند از این روز تا سال آینده در چنین روزی، برای او کارهای نیک نوشته و مقام او را بالا ببرند و اگر از دنیا برود با شهادت از دنیا رفته و اگر زنده بماند با سعادت زندگانی خواهد کرد. و کسی که مومنی را دیدار کند خداوند هفتاد نور وارد قبر او نموده، قبر او را وسعت داده و هر روز هفتاد هزار فرشته از قبر او دیدن کرده و به او مژده بهشت می‌دهند.

روز غدیر بود که خداوند ولایت را بر اهل آسمانهای هفتگانه عرضه نمود و اهل آسمان هفتم پیش از دیگران آن را پذیرفتند. خداوند نیز آن آسمان را با عرش آراست. پس از آن اهل آسمان چهارم آن را پذیرفتند. و بهمین جهت آن آسمان با بیت‌المعمور مزین شد. پس از آن اهل آسمان دنیا آن را پذیرفتند و این آسمان با ستارگان آراسته شد. آنگاه آن را بر زمینها عرضه کرد قبل از همه مکه آن را پذیرفت که خداوند آن را با کعبه زینت داد. سپس مدینه آن را پذیرفت که با برگزیده خدا محمد صلوات‌الله‌علیه آراسته شد.

آنگاه کوفه آن را پذیرفت که با امیرالمومنین مزین شد. آن را بر کوهها عرضه داشت. اولین کوههایی که آن را پذیرفتند سه کوه بودند که بعد از این پذیرش تبدیل به کوه عقیق، فیروزه و یاقوت گردیده و تبدیل به بهترین جواهرات شدند. پس از آن کوههای دیگر آن را پذیرفتند که تبدیل به معدل طلا و نقره شدند. و کوههایی که به آن اقرار نکردند به حال خود باقی ماندد. نیز ولایت در این روز بر آبها عرضه شد، آبهایی که آن را قبول کردند تبدیل به آب گورایی شده و قسمتی از آنها که نپذیرفتند شور و تلخ شدند. همچنین بر گیاهان عرضه شد. گیاهانی که آن را پذیرفتند تبدیل به گیاهانی شیرین و مطبوع شدند و اقسامی که نپذیرفتند، تلخ گردیدند.

سپس آن را در این روز بر پرندگان عرضه کرد، دسته‌ای که پذیرفتند، تبدیل به پرندگان آوازخوان و خوش صدا شده و گروهی که نپذیرفتند کند زبان و لال گردیدند. مومنین که ایمان و ولایت امیر المومنین را پذیرفتند، مانند فرشتگانی هستند که برای آدم سجده کردند. و کسانی که ولایت امیرالمومنین را در روز غدیر قبول نکردندمانند شیطان هستند. این آیه: "امروز دینتان را بخوبی کامل نمودم...(مائده آیه 3)" در این روز نازل شد. تمام پیامبرانی که خداوند فرستاده است روز بعثت خود را باندازه روز غدیر ارج می‌نهادند. و هنگامی که برای امت خود جانشین و خلیفه‌ای برای بعد از خود، در این روز معین می‌کردند، ارزش این روز را درک می‌نمودند. نیز روایت شده است: هر عمل در این روز برابر باعمل در هشتاد ماه است. همچنین روایت شده: عمل در آن کفاره شصت سال می‌باشد.

سایر اعمال روز غدیر 1 - زیارت حضرت امیر علیه‌السلام 2 - دو رکعت نماز که بهتر است نزدیک ظهر خوانده شود. سپس برای سپاسگزاری از خداوند سجده شکر بجا آورده و صد بار در آن می‌گوید: شکراً لله و سپس خواندن دعایی که در اقبال روایت شده است. 3 - مستحب موکد است که در ابتدای روز غسل کرده، پاکیزه‌ترین لباسهای خود را پوشیده عطر استعمال کرده، و هنگام دست دادن با مومنین بگوید: "الحمدلله الذی جعلنی من المتمسکین بولایة امیر المومنین و الائمة." 4 – نماز و دعایی نیز در کتاب اقبال روایت شده است که دعا با عبارت "اللهم صل علی ولیک و اخی نبیک" شروع می‌شود. روز بیست و چهارم، روز مباهله یکی از اوقات مهم و روزهای شریف این ماه، روز بیست و چهارم می‌باشد. رسول خدا صلوات‌الله‌علیه در چنین روزی آماده مباهله با مسیحیان شده و حوادثی اتفاق افتاد که موجب خواری آنان شده و مجبور شدند به جزیه دادن همراه با ذلت تن دردهند.

اعمال روز مباهله کسی که بخواهد این اعمال را انجام بدهد باید این روز را بخاطر شکرگزاری روزه گرفته، غسل کرده، تمیزترین لباسهای خود را پوشیده، عطر استعمال کند؛ در منزل خود آرامش و وقار داشته، بعد از غسل و پوشیدن لباسها از منزل خود خارج شده، به مزار یکی از اولیای خدا یا مکان خلوت یا کوه بلندی رفته و کارهایی را که مردم هنگام رفتن سر مزار اولیای خدا، انجام می‌دهند، انجام بدهد. روز آخر ذیحجه در این روز دو رکعت نماز روایت شده است که اهل مراقبت آن را مهم می‌شمارند... کتابالمراقبات نوشته عالم عامل و عارف کامل مرحوم آیت‌الله حاج میرزا جواد آقا ملکی تبریزی(ره)