خداوند متعال نظام هستی را نظام علّی و معلولی قرار داده است،یعنی در عالم،هر پدیده ای محصول علّتی است و هیچ امری بدون سبب محقّق نمی شود..

فقدان تمامی شرایطی که برای اجابت دعا ذکر شد،مانعی برای اجابت محسوب می شود، ولی در جملات معصومین علیهم السّلام به برخی از موانع اجابت به طور خاص اشاره شده است که مِن باب نمونه به برخی از آن ها اشاره می کنیم   .

1- عدم شناخت خدای متعال.

قال موسی بن جعفر علیهما السّلام(این روایت ذیل شرط اوّل اجابت دعا ذکر شد):

«قال قومٌ للصّادق علیه السّلام: نَدعُو فَلا یُستَجابُ لَنا، قال: لِأنَّکُم تَدعُونَ مَن لا تَعرِفُونَهُ». حضرت کاظم علیه السّلام فرمودند: عدّه ای از امام صادق علیه السّلام پرسیدند: چرا ما دعا می کنیم ولی مستجاب نمی شود حضرت فرمودند: چون شما کسی را که نمی شناسید می خوانید. خداوند متعال در قرآن کریم(سوره اعراف آیه 180)می فرماید: «و للهِ الاَسماءُ الحُسنی فَادعُوهُ بِها ...» و برای خدا نام های نیک است، خدا را به وسیله آن نام ها بخوانید. طبق دستور خداوند در این آیه شریفه ما موظّفیم هرگاه قصد مناجات و عرض حاجت به درگاه الهی داشتیم، حضرت حق را با نام های نیکویش بخوانیم و لازمه این مهمّ شناخت نام ها و صفات خدای متعال است.

2- اعتقاد نداشتن به حجج الهی(انبیاء و ائمّه اطهار صلوات الله علیهم اجمعین.)

امام صادق علیه السّلام فرمودند: چون بنده برابر خدا ایستد اول پرسش او از نمازهاى واجب و از زکاة واجب و از روزه واجب و از حج واجب و از ولایت ما خاندانست و اگر معترف به ولایت ما خاندان باشد و بر آن عقیده بمیرد نماز و روزه و زکاه و حج او پذیرفته است و اگر برابر خدا اعتراف به ولایت ما نکند خدا چیزى از اعمال او نپذیرد.

(همانطور که از روایت به خوبی پیداست- مخصوصاً قسمت انتهائی حدیث-بدون اعتقاد و پذیرش ولایت اهل بیت علیهم السّلام،خدای متعال هیچ عملی را بندگان نمی پذیرد. دعا هم یکی از اعمالی است که انسان ها به درگاه خدای متعال با آن عرض حاجت کرده و تقرّب به آستان او می جویند،که به بیان پر نور حضرت صادق علیه السّلام در روایت، اگر ولایت حضرات معصومین علیهم السّلام به آن ضمیمه نشود، به درگاه خداوند پذیرفته نیست.)

 مولا امیرالمومنین علیه السّلام(زیاد)می فرمودند: خیرى در دنیا نیست مگر براى دو کس: کسى که هر روز بر احسان کردن خود مى ‏افزاید و کسى که گناه خود را با توبه کردن جبران مى ‏کند، او کى مى ‏تواند توبه کند؟ به خدا سوگند که اگر سجده کند به گونه‏اى که گردنش قطع شود، خدا توبه او را نمى ‏پذیرد مگر با ولایت ما خاندان.

3- عدم توسّل به اهل بیت سلام الله علیهم.

 مولا امیر المومنین علیه السّلام فرمودند: در زمان گذشته(امت های پیشین) برآورده شدن حاجات و اجابت دعا، با توسّل به (حضرات) محمّد و علی و خاندان پاکشان مشهور بود، تا جائی که هر کس بلا و گرفتاریش طولانی می شد، گفته می شد: این شخص گرفتاریش طولانی شده چون توسّل به حضرت محمّد و آل پاکش(صلوات الله علیهم اجمعین) را فراموش کرده است.

معمر بن راشد گوید شنیدم امام صادق علیه السّلام میفرمود یک یهودى خدمت پیغمبر آمد و تند به آن حضرت نگاه می کرد، فرمود اى یهودى چه حاجت دارى؟ عرض کرد تو برترى یا موسى بن عمرانِ پیغمبر که خدا با او سخن گفت و تورات و عصا به او داد و دریا را برابرش شکافت و با ابر بر سرش سایه انداخت، پیغمبر اکرم صلّی الله علیه و آله فرمود: خوب نیست کسى خودستایی کند ولى می گویم که چون آدم گناه کرد توبه‏اش این بود که گفت خدایا بحقّ محمّد و آل محمّد از تو می خواهم که مرا بیامرزى و خدایش آمرزید و چون نوح سوار کشتى شد و از غرق شدن ترسید،گفت خدایا از تو می خواهم بحقّ محمّد و آل محمّد که مرا از غرق شدن نجات دهى و خدا او را نجات داد و چون ابراهیم را به آتش افکندند، گفت خدایا بحقّ محمّد و آل محمّد مرا از آن نجات ده و خدا آن را بر او سرد و سلامت کرد و چون موسى عصا افکند و از آن ترسید، گفت خدایا از تو می خواهم بحقّ محمّد و آل محمّد که مرا امان دهى و خداى جلّ جلاله فرمود مترس تو برترى.اى یهودى اگر موسى مرا درک می کرد و به من ایمان نمی آورد، ایمانش سودى نداشت و نه نبوّتش، اى یهودى از ذریّه من است آن مهدى که چون ظهور کند عیسى بن مریم براى یاریش فرود آید و او را پیش دارد و پشت سرش نماز گذارد.‏

4- ارتکاب گناه.

از امام باقر علیه السّلام روایت است که فرمودند: همانا بنده از خدا حاجتى می خواهد که اقتضا دارد، زود یا دیر برآورده شود (زیرا حاجت مشروعست و شرایط دعا موجود) سپس آن بنده گناهى مرتکب مى ‏شود، و خداى تبارک و تعالى به فرشته می فرماید: حاجتش را روا مکن و او را از آن محروم دار، زیرا در معرض خشم من در آمد و سزاوار محرومیت من گشت.

از حضرت صادق علیه السّلام روایت است که حضرتش فرمودند: روزی موسی بن عمران از کنار مردی از اصحابش عبور کرد در حالتی که او در سجده بود. هنگامی که موسی از کارش فارغ شد در بازگشت دید که آن شخص همچنان در حال سجده است.موسی به او فرمود اگر حاجت تو در دست من بود حتماً اجابت می کردم. پس خدای عزّوجلّ به موسی وحی فرمود: ای موسی اگر این مرد آنقدر سجده کند تا گردنش قطع شود از او نمی پذیرم تا زمانی که از آن چه کراهت دارم به آنچه دوست دارم بازگردد. ‏

5- ظلم و ستم.

6- لقمه حرام.

 از امام صادق علیه السّلام روایت است که فرمودند: هرگاه یکی از شما اراده کرد تا دعایش مستجاب شود پس باید کاسبیش را پاک کند و از ظلم به مردم خارج شود، به درستی که خداوند دعای بنده ای که در شکمش حرام یا نزد او ظلمی نسبت به احدی از خلقش باشد،مستجاب نمی کند.

فِی الْحَدِیثِ الْقُدْسِیِ‏: «فَمِنْکَ‏ الدُّعَاءُ وَ عَلَیَ‏ الْإِجَابَةُ فَلَا تَحْتَجِبُ‏ عَنِّی دَعْوَةٌ إِلَّا دَعْوَةَ آکِلِ الْحَرَامِ». در حدیث قدسی آمده است که خدای متعال فرمود: از تو دعا کردن است و بر من اجابت نمودن، هیچ دعایى از من محجوب نمى ‏ماند مگر دعاى انسان حرامخوار.

اى نوف به درستى که خداى متعال جلّت عظمته به حضرت مسیح عیسى بن مریم- علیه السّلام- وحى فرمود که: به بنى اسرائیل بگو ... که من مستجاب نمى ‏کنم دعاى هیچ یک از آنها را در حالى که حقّى از یکى از خلق من به عهده آنها باشد.

از امام صادق علیه السّلام روایت شده است که فرمودند: در مواعظ خدای تبارک و تعالی به عیسی بن مریم آمده است که خداوند به عیسی(ع) فرمود: اى عیسى! به ظالمان بنى اسرائیل بگو: مرا نخوانید در حالى که احکام کسبهاى حرام را لگدکوب مى ‏کنید و بتها در خانه‏هایتان جاى کرده، چون من قسم یاد کردم که هر کس مرا خواند، او را اجابت کنم(اگر اینان نیز بخواهند مرا بخوانند اجابتشان خواهم کرد) و اجابت من براى اینان، لعن و نفرین آنان است تا جمعشان پراکنده گردد.

قَالَ الصَّادِقُ علیه السّلام: «یَقُولُ اللَّهُ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَا أُجِیبُ دَعْوَةَ مَظْلُومٍ‏ دَعَانِی‏ فِی مَظْلِمَةٍ وَ لِأَحَدٍ مِنْ خَلْقِی عِنْدَهُ مَظْلِمَةٌ مِثْلُهَا». حضرت صادق علیه السّلام فرمودند: خدای تعالی می فرماید: به عزّت و جلالم قسم، اجابت نمی کنم دعا و نفرین مظلومی را در حقّ ظالم به او، در حالی که خود آن مظلوم درباره دیگری مرتکب همان ظلم شده است.

7- مخالف بودن دعا با حکمت الهی.

قال مولانا امیرُالمومنینَ علیٌّ علیه السّلام: «إِنَّ کَرَمَ اللَّهِ تَعَالَى لَا یَنْقُضُ‏ حِکْمَتَهُ‏ فَلِذَلِکَ لَا تَقَعُ الْإِجَابَةُ فِی کُلِّ دَعْوَةٍ». مولا امیرالمومنین علیه السّلام فرمودند: بدرستى که کرم خدای تعالی برهم نمى ‏زند حکمت او را، پس بسبب این است که اجابت در هر دعائى واقع نمى ‏شود. ‏

8- ترک امر به معروف و نهی از منکر.

رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلّی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: «لَتَأْمُرُنَّ بِالْمَعْرُوفِ‏ وَ لَتَنْهُنَّ عَنِ الْمُنْکَرِ أَوْ لَیُسَلِّطَنَّ اللَّهُ شِرَارَکُمْ عَلَى خِیَارِکُمْ فَیَدْعُو خِیَارُکُمْ فَلَا یُسْتَجَابُ لَهُمْ». از نبیّ اکرم صلّی الله علیه و آله روایت شده است که حضرت فرمودند: باید امر به معروف و نهی از منکر کنید وگرنه خدا اشرارتان را بر خوبانتان مسلّط خواهد کرد، پس خوبانتان دعا می کنند ولی مستجاب نخواهد شد.

9- عقوق والدین.

عن ابی عبدالله علیه السّلام قال: «(الذّنوب) الَّتِی‏ تَرُدُّ الدُّعَاءَ وَ تُظْلِمُ الْهَوَاءَ عُقُوقُ الْوَالِدَیْنِ». گناهى که موجب ردّ شدن دعا و مستجاب نشدنش بوده و هوا را تیره و تار مى ‏کند عاق والدین شدن مى ‏باشد.

10- نیّت بد.

11- پلید بودن باطن.

12- نفاق و دوروئی با برادران دینی.

13- ترک اجابت برادران دینی.

14- به تأخیر انداختن نماز تا قضا شدن آن.

15- ترک تقرّب به خدا با انجام کارهای نیک و صدقات.

16- بد دهنی و استعمال کلام زشت.

گناهانى که موجب برگشتن دعا مى ‏شوند عبارتند از: نیّت بد داشتن، در باطن پلید بودن، با برادران دین دورویى و نفاق نمودن، برادران دینى را با ترک اجابت تصدیق نکردن. و نمازهاى واجب را به تأخیر انداختن تا وقتشان بگذرد. «وَ تَرْکُ التَّقَرُّبِ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِالْبِرِّ وَ الصَّدَقَةِ وَ اسْتِعْمَالُ الْبَذَاءِ وَ الْفُحْشِ فِی الْقَوْل». و ترک تقرّب جستن بخدا به وسیله نیکى و خیرات، و بد دهنى و گفتن سخن زشت، هستند.‏

از امام صادق علیه السّلام روایت شده است که فرمودند: در بنی اسرائیل مردی بود که سه سال به درگاه خدا دعا می کرد تا خداوند به او پسری عنایت کند. زمانی که دید پروردگار دعایش را مستجاب نمی کند، به درگاه خدا عرضه داشت: ای پروردگارم آیا من از تو دورم پس صدایم را نمی شنوی! یا تو به من نزدیکی و دعایم را اجابت نمی کنی؟! در عالم خواب به او گفته شد: تو به مدت سه سال خدا را با بد زبانی و قلبی ناپاک و آلوده و نیّت غیر صادق خواندی(لذا دعایت مستجاب نشد). پس دست از بد زبانی بردار و قلبت را با تقوای الهی پاک و نیّتت را نیکو کن(تا دعایت مستجاب شود). حضرت فرمودند: آن مرد چنین کرد و بعد از آن به درگاه خداوند دعا نمود،پس خداوند پسری به او عنایت کرد.

17- سبک شمردن نماز.

البتّه سبک شمردن نماز مصادیق مختلف و درجات متفاوتی دارد. بدترین حالت آن ترک عمدی نماز است که در این باره روایات سنگینی در مجامع روایی وجود دارد، من جمله این که: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمودند: «مَنْ‏ تَرَکَ‏ الصَّلَاةَ مُتَعَمِّداً فَقَدْ کَفَر». هر کس از روی عمد نماز را ترک کند کافر شده است. / همچنین آن حضرت فرمودند: مَنْ‏ تَرَکَ‏ الصَّلَاةَ مُتَعَمِّداً فَقَدْ بَرِئَ مِنْ ذِمَّةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ذِمَّةِ رَسُولِهِ (صلّی الله علیه و آله)‏هر کس نماز را عمداً ترک کند از ذمّه خدا و رسول و امانشان بیزارى جسته است‏. از دیگر مصادیق سبک شمردن نماز من باب نمونه به سه مورد اشاره می کنیم: (1) اهمیّت ندادن به یادگیری مسائل نماز و صحیح خواندن آن، جای تأسّف و بسی شگفتی دارد که بسیاری از ما انسان ها نسبت به امور دنیوی و معاش خود نهایت دقّت و کنجکاوی را به کار می بریم امّا وقتی به امور دینی و اخروی، مخصوصاً نماز می رسیم یا اصلا از اصل انجام نمی دهیم و یا اگر انجام دهیم نسبت به آموختن مسائل و احکام آن توجّهی نداریم و از خود سستی نشان می دهیم. (2) با وجود بلد بودن مسائل نماز،بی دقّتی و اهمّیّت ندادن به رعایت و اجرای صحیح و کامل مسائل نماز. (3) در اولویّت قرار ندادن نماز نسبت به سایر امور. نوعاً مردم پس از فارغ شدن از کارهای خود،برای انجام فریض? نماز اقدام می نمایند،غافل از این که این نهایت بی لطفی و قدرنشناسی بنده نسبت به مقام شامخ خالق منّان است. برای درک بهتر مطلب، کارمند جزئی یک اداره را تصوّر کنید که مشغول کار است، در این میان به او خبر می رسد که رئیس اداره مشتاق دیدار او می باشد. همه خوب می دانیم که در این حالت او تمام تلاش خود را به کار می گیرد تا در اسرع وقت خود را به دفتر مدیر برساند. امّا وقت اذان که دعوت رسمی خالق یکتا برای صحبت و مناجات با اوست،کم تر کسی پیدا می شود که دعوت حضرت حقّ را لبّیک گفته و به نماز بایستد.ما انسان ها برای دیدار کسانی که دوستشان داریم سر از پا نمی شناسیم، چه شده؟! و به چه علّت برای دیدار و ملاقات با خالق زیبایی ها، مخزن لطف و مهربانی و صاحب نعمت ها، با تأخیر و کسالت، حاضر می شویم؟! و بعد از خواندن نماز احساس می کنیم که بار سنگینی را که بدوش می کشیدیم، به زمین گذاشته ایم. رسول خدا می فرمایند: هر که در خارج از وقت نماز گزارد آن نماز، سیاه و تیره بالا رود و گوید: خدا تو را تباه سازد که مرا تباه نمودى! و چون بنده در پیشگاه خداى گرامى و بزرگ بایستد نخستین چیزى که از او پرسند نماز باشد؛ پس اگر نمازش پاک بود کردارهاى دیگرش نیز پاک خواهند بود و چون نمازش پاک نبود دیگر کردارش نیز پاک نخواهد بود. این جمله زیبا از مرحوم شهید رجائی نقل شده است: «به نماز نگوئید کار، به کار بگوئید نماز». با یک سوال، کلام را در این باب خلاصه کرده و قضاوت را به عهده مخاطب گرامی می گذاریم. آیا تا به حال دلمان برای نماز و مناجات با خدا تنگ شده است؟ آیا هر بار، با ذوق و شوق به استقبال نماز می رویم یا با حالت کسالت و اجبار؟(تو خود حدیث مفصّل بخوان از این مجمل...) حال به روایت ذیل که قسمتی از یک حدیث نسبتاً طولانی و بسیار مهمّ است توجّه فرمائید:

18- قطع رحم.

رسول خدا صلى اللَّه علیه و آله فرمودند: خداوند متعال مى ‏فرمایند: من رحمان هستم و رحم را از نام خود مشتق کرده‏ام، هر کس صله رحم بجاى آورد من هم به او توجه خواهم کرد و هر کس قطع رحم کند من هم با او قطع مى ‏کنم.

وَ قَالَ‏ صلّی الله علیه و آله: «لَا تَنْزِلُ الرَّحْمَةُ عَلَى قَوْمٍ فِیهِمْ قَاطِعُ الرَّحِم» و ‏فرمودند: رحمت بر گروهى که بین آنها قاطع رحم باشد فرود نمى ‏آید.

(پر واضح است و مسلّم،قومی که خداوند رابطه خود را با ایشان قطع و نزول رحمت را بر ایشان ممنوع نموده است، از اجابت دعا محروم خواهند بود.)

عَنِ النَّبِیِّ صلّی الله علیه و آله: «إِنَّ أَصْنَافاً مِنْ أُمَّتِی لَا یُسْتَجَابُ لَهُمْ دُعَاؤُهُم...‏ وَ رَجُلٌ یَدْعُو فِی قَطِیعَةِ رَحِم‏». از رسول خدا صلّی الله علیه و آله روایت است که آن حضرت فرمودند: به درستی که اصنافی از امّت من دعایشان مستجاب نمی گردد... (از آن دسته است)مردی که در حالی که قطع رحم نموده است، دعا می کند.

19- دروغ گفتن.

قال امیرالمومنین علیه السّلام: «إِذَا نَاوَلْتُمُ‏ السَّائِلَ‏ الشَّیْ‏ءَ فَاسْأَلُوهُ أَنْ یَدْعُوَ لَکُمْ فَإِنَّهُ یُجَابُ فِیکُمْ وَ لَا یُجَابُ فِی نَفْسِهِ لِأَنَّهُمْ یَکْذِبُون‏». مولا امیرالمومنین علیه السّلام فرمودند: چون بدست سائل چیزى دادید از او بخواهید که در حق شما دعا کند که دعایش در باره شما مستجاب است ولى درباره خودش مستجاب نیست زیرا دروغ میگویند.

 حضرت امیر المومنین علیه السّلام در پاسخ به این سوال که خداوند فرموده است ـ مرا بخوانید اجابتتان می کنم ـ‏ پس چرا دعا می کنیم ولی دعایمان اجابت نمی شود؟ فرمودند: زیرا دل های شما هشت خیانت کرده است... و چهارم، گفتید از آتش جهنّم می ترسید و حال آن که در هر زمان به واسطه گناهانتان به سمت آن قدم برداشتید، پس کجاست ترس شما؟ و پنجم، گفتید که مشتاق بهشت هستید و حال آن که در هر زمان اعمالی انجام دادید که شما را از آن دور می کرد، پس کجاست رغبت و اشتیاقتان به بهشت؟...

20- قساوت قلب.

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللهِ علیه السّلام قَالَ: «إِنَّ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَا یَسْتَجِیبُ دُعَاءً بِظَهْرِ قَلْبٍ قَاسٍ». حضرت صادق علیه السّلام فرمودند: بدرستى که خداى عز و جل اجابت نکند دعائى را که از روى دل سخت و با قساوت باشد.

21- غفلت دل.

قَالَ أَبوعَبْدِ اللهِ علیه السّلام:‏« إِنَّ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَا یَسْتَجِیبُ دُعَاءً بِظَهْرِ قَلْبٍ‏ سَاهٍ‏ فَإِذَا دَعَوْتَ فَأَقْبِلْ بِقَلْبِکَ ثُمَّ اسْتَیْقِنْ بِالْإِجَابَةِ». حضرت صادق علیه اسلام فرمودند: خداى عز و جل اجابت نکند دعائى که از روى دل غافل باشد، پس هر گاه دعا کردى بدل توجه کن و یقین داشته باش که اجابت شود.

قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صلوات الله علیه:‏ «لَا یَقْبَلُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ دُعَاءَ قَلْبٍ لَاهٍ وَ کَانَ عَلِیٌ‏ علیه السّلام یَقُولُ إِذَا دَعَا أَحَدُکُمْ لِلْمَیِّتِ فَلَا یَدْعُو لَهُ وَ قَلْبُهُ لَاهٍ عَنْهُ وَ لَکِنْ لِیَجْتَهِدْ لَهُ فِی الدُّعَاءِ». امیر المؤمنین صلوات اللَّه علیه فرمودند: خداى عزوجل دعاى دل غافل و سرگرم به لهو را نپذیرد، و على علیه السلام همیشه می فرمود: هر گاه یکى از شماها براى مرده‏اى دعا کند، در حالى که دلش از او غافل است دعا نکند، بلکه در دعاى بر او کوشش کند(یعنى براستى از دل دعا کند.)

22- نمّامی و سخن چینی.

 روایت شده است: زمانی در بنی اسرائیل قحطی آمد، حضرت موسی(ع) برای ایشان(از درگاه خداوند متعال)طلب باران نمود. خدای تعالی به آن حضرت وحی فرمود: دعای تو و همراهانت را مستجاب نمی کنم در حالی که میان شما انسان سخن چینی است که بر این صفت زشت اصرار می ورزد. حضرت موسی(ع) عرض کرد: پروردگارا آن شخص کیست(بگو) تا او را از بین خودمان بیرون کنیم. خدای متعال فرمود: ای موسی من شما را از سخن چینی نهی می کنم،حال خود نمّامی کنم، سپس آن جمع همگی به درگاه خدا توبه کردند و باران بر آن ها باریده شد.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت

مسلم زکی زاده